خود انتقادی، مهم ترین كاركرد كرسی های آزاد اندیشی

مقام معظم رهبری در ابتدای دهه 80 خورشیدی، بر ضرورت راه اندازی كرسی های آزاد اندیشی در دانشگاه ها به دانش‌آموختگان حوزه علمیه و نخبگان دانشگاهی تاكید كردند. اهمیت این فرمان رهبری را می توان در كاركرد درست این كرسی ها در تحقق آرمان های نظام جمهوری اسلامی ایران یافت.

پس از تاكید مقام معظم رهبری بر لزوم تشكیل كرسی های آزاد اندیشی در دانشگاه ها كه فرمودند: «كرسی های آزاد اندیشی می تواند یك جریان سیال فكری، بسیار با ارزشی را در جامعه به راه بیندازد»، اجرای این طرح در مراكز دانشگاهی و حوزوی در دستور كار قرار گرفت، طرحی كه برپایه عقلانیت و بهره مندی از خرد جمعی و در جهت توسعه همه جانبه كشور به شمار می رود.

مشاركت فعالانه دانشگاهیان اعم از اساتید، دانشجوها و نیز طلبه های حوزه های علمیه در راه اندازی كرسی های مناظره، ارایه نظریه، پیشنهاد، انتقاد، پایش و نتیجه گیری از آن با رعایت خط قرمزهای نظام، بیانگر این است كه جامعه به فضای اجتماعی، فكری و علمی برای ورود به مسایل حساس راهبردی و كلان نیاز دارد. از این رو تحقق این ایده، وظیفه ای مهم بر دوش پیش قراولان عرصه علم و دانش است.

كرسی‌های آزاد‌اندیشی چنانچه برای نهادینه سازی آزادی بیان و تضارب آرا با حفظ منطق گفت وگو برگزار شوند، راهبردی و اثرگذار خواهند بود و در صورت نمایشی بودن، چیزی جز اتلاف وقت و هزینه محسوب نمی شوند.

برای بررسی بیشتر این موضوع با «احمد نادری» پژوهشگر انسان شناسی سیاسی و عضو هیات علمی دانشگاه تهران، به گفت وگو نشستیم.

**لزوم تشكیل كرسی های آزاد اندیشی در دانشگاه ها
كرسی های آزاد اندیشی در دانشگاه ها، مبحث بسیار مهمی است كه در ابتدای دهه 80 خورشیدی با دور اندیشی مقام معظم رهبری مطرح شد. با گذشت بیش از یك دهه از طرح اجرای این كرسی ها با ساماندهی آن و البته با وجود دغدغه‌هایی كه در این ارتباط، میان مسوولان مربوطه به وجود آمد، آن گونه كه باید شكل نگرفت و با آن چه نظر مقام معظم رهبری بود و باید اتفاق می افتاد، فاصله داشت.

كرسی آزاد اندیشی محلی برای تضارب آرا محسوب می شوند كه از درون آن می‌توان رویكرد بازتولید نظری و عملی كلان نظام جمهوری اسلامی را بیرون كشید، چیزی كه مد نظر مقام معظم رهبری بوده است. بنابراین باید بتوان از رهگذر بحث های علمی، نقاط ضعف نظام را در جهت جبران و نقاط قوت نظام را برای سرمایه گذاری و تقویت بیشتر مشخص كرد.

**فضای امن پیش زمینه تشكیل كرسی ها
برای تحقق كلیت اجرای كرسی های آزاد اندیشی، نیاز به فضایی هست تا افراد بتوانند حرف بزنند. در فضای دانشگاهی باید آموزش و جایگزین روش های كم بازده شود. پس از انجام تعدادی از این كرسی ها، به آرامی آنچه كه مورد نظر است به دست خواهد آمد. در حال حاضر چیزی به معنای واقعی كرسی آزاد اندیشی در دانشگاه ها وجود ندارد، تریبون های آزاد هم بسیار كم تشكیل می شود. شاید استادان و دانشجویان جلسه های بحث داشته باشند اما در نظام آموزش عالی كشور به شكل تعریف شده، جای خالی این كرسی ها احساس می شود.

**جای خالیِ بحث های «علمی» و «روش مند»
بر پایه حقیقت و با توجه به مشاهده های میدانی، اگر فضای نقد و گفت وگو باز نشود، تحقق كرسی ها موضوعیت پیدا نخواهد كرد. جای خالی این كرسی‌ها به خصوص در دانشكده علوم انسانی كه بیش از هر حوزه دیگری موضوع آزاد اندیشی در آن صدق می كند، احساس می شود. شیوه این كرسی‌ها باید فضا و بستری را فراهم كند تا دانشگاهیان بتوانند به صورت «علمی» و «روش مند» بحث كنند.

تاكید بر علمی و روش مند بودن به این دلیل است كه در كرسی های آزاد اندیشی دانشگاه ها، پس از مطرح شدن بحث ها باید توانایی جوابگویی نظرهای مخالف هم وجود داشته باشد.

**نقش مناظره ها در شفاف سازی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره) و متفكرهایی چون شهید مطهری دنبال این گونه روش ها بودند تا به صورت علمی پاسخ كمونیست‌ها داده شود. مناظره هایی هم با بحث های علمی بسیار خوب، در این راستا شكل گرفت. در سطح دانشگاه ها هم روال تا حدودی به همین شكل بود.

اما به مرور زمان مسایلی به وجود آمد، فضا تا حدودی متفاوت و در روند تشكیل مناظره ها فاصله ایجاد شد. باید برگشت صورت گیرد اما به شیوه علمی و روشمند (functionalistic) به آن نگاه شود؛ به عنوان مثال شیوه ها نباید ژورنالیستی باشد چرا كه حوزه ژورنالیسم با كار علمی تفاوت دارد، هر چند ژورنالیسم هم از علم تغذیه می كند اما كاركرد آن متفاوت است.

در دانشگاه ها بحث ها باید علمی، روش مند، دقیق، هدفمند، همراه با تئوری و الزام های علمی و دانشگاهی باشد. افراد صاحب نظر علوم انسانی در دانشگاه ها از یك‌ طرف و مراكز نخبگان حوزه‌های علمیه و افراد برجسته در علوم اسلامی از دیگر سو باید با یكدیگر همكاری كنند و به معنای مثبت با یكدیگر درگیر شوند، حتی در جاهایی دعواهای نظری كنند تا تحقق مطالبه های كرسی های آزاد اندیشی از دل این مباحث بیرون آید.

**كاهش خط قرمزها، راه حلی مثبت در نتیجه گیری
خط قرمزها در همه جای دنیا وجود دارد و مساله پنهانی نیست، اما در كرسی های آزاد اندیشی كه بر روش های علمی مستقر می شود، تا حدودی باید خط قرمزها را كمتر كرد و به اصطلاح عقب تر برد. افراد قایل به اندیشه ممكن است ساختار وزارت علوم، ساختار آموزشی دانشگاه، رییسان و مسوولان دانشگاه ها و یا حتی مسوولان در سطح كلان را زیر سوال ببرند، این مساله اشكالی ندارد و در اینجا خط قرمزها باید جابه جا ‌شود، چیزی كه تابه حال نبوده است.

**ایجاد كرسی های آزاد اندیشی و رفع محدودیت های آن
محدودیت ها در این كرسی ها باید مورد بازنگری قرار گیرد چرا كه مانع آزاد اندیشی است. باید به وضعیتی رسید كه وقتی 2 اندیشه‌ مخالف، به شكل آرمانی بر روی یك اصول با یكدیگر بحث علمی می كنند، هیچ محدودیتی برای آنها در بحث وجود نداشته باشد تا بتوانند مورد ارزیابی و داوری قرار بگیرند. 2 طرف هر مباحثه نیز باید در سطحی قدرتمند با یكدیگر مناظره و بحث داشته باشند تا خروجی آن، موجب تقویت بُعد علمی برای جریان های داخل نظام شود و سود آور باشد.

**خود انتقادی، مهم ترین كاركرد كرسی های آزاد اندیشی
هدف كرسی های آزاد اندیشی نوعی از تفكر انتقادی به شمار می رود كه پیش زمینه پیشرفت محسوب می شود. محال است كه بشر پیشرفت درون زا و مبتنی بر آموزه های بومی خویش بخواهد اما مستلزم تفكر خود انتقادی نباشد؛ نقطه شروع پیشرفت، انتقاد از خود است یعنی وضعیت فعلی و گذشته انسان، مورد ارزیابی انتقادی قرار بگیرد كه انسان كجا بود؟ داشته هایش چه بود؟ افق مورد نظر برای رسیدن كجاست؟ تفكر انتقادی به این سوال ها جواب می دهد و از اشتباهات جلوگیری می كند، این تفكر خود انتقادی لازمه پیشرفت است.

**عبور از احساسات لازمه رسیدن به عقلانیت
كاركرد بعدی كرسی های آزاد اندیشی رسیدن به نوعی از عقلانیت و عبور از احساسات به شكل ارگانیستیك (Organistic model) است. اینك در آستانه دهه چهارم انقلاب اسلامی باید از احساس فاصله گرفت. همان طور كه در انسان 40 سالگی اوج تكامل، بلوغ و هویت او محسوب می شود، انقلاب اسلامی ایران هم در آستانه 40 سالگی بلوغ خود را با خود انتقادی، تفكر آزاد اندیشی و كرسی هایی مبتنی بر عقلانیت نشان خواهد داد تا درباره هیچ مساله ای احساساتی تصمیم گرفته نشود.

تصمیم هایی كه در بعد حكومتی و دولتی به عنوان تصمیم های كلان نظام گرفته می‌شود، به ویژه در بُعد داخلی باید مبتنی بر عقلانیت باشد. كشور در بُعد خارجی، عقلانی عمل كرد به این معنا كه به عنوان یك «اكتور» عاقل در فضای منطقه ای و بین المللی شروع به بسط حوزه توسعه كرد و امروز در جهان نه تنها مشكل ندارد، بلكه پیشتاز است.

امروزه حضور ایران و حوزه نفوذ و بسط توسعه در محور عمودی، از زیر مرزهای روسیه تا خلیج عدن و در محور افقی از مرز چین در افغانستان تا مدیترانه ممكن شده كه به دلیل سیاست عقلایی خارجی بوده است.

در بعد داخلی با وجود توانایی های زیاد، اما ضعف هایی مبتنی بر تصمیم های احساسی و غیر عقلانی در دوره های مختلف به چشم می خورد. لازمه بلوغ و پختگی در 40 سالگی انقلاب، همین كرسی‌های آزاد اندیشی و نهادینه شدن آن در درون دانشگاه ها است، عقلانیت و خرد جمعی در تصمیم های داخلی خود را نشان می دهد و تشتت داخلی كمتر به وجود خواهد آمد، نوعی از اجماع كه كمتر اتفاق افتاده و پدیده مباركی به شمار می رود، حاكم خواهد شد كه باید با سیاست گذاری، حركت به آن سمت آغاز شود كه در این صورت حتی در كوتاه‌مدت آنچه مورد نظر رهبری بوده است، حاصل خواهد شد.

**ابزار بحث های آزاد اندیشی
هر حركت، ابزاری دارد و در این كرسی ها نیز ابزار افرادی هستند كه نقاط افتراق جدی در بحث گفتمانی دارند؛ با توجه به جریان شناسی ها در نظام جمهوری اسلامی ایران و درون جامعه و درون دانشگاه كار پیچیده‌ای نیست و با فراهم آوری بستر و تعیین نمایندگانی از اقشار دانشگاهی میسر خواهد شد.

عقلانیت دانشجو با عقلانیت استادان متفاوت است و این مساله با آموزش، نهادینه می شود. عقلانیت دانشجویی را هم باید به گونه ای تعریف كرد كه با احساس درونش همراه شود. اینها را باید به دانشجو آموزش داد چرا كه عقلانیت در كنش نهایی بسیار مهم است.

**نقش كلیدی استادان در تشكیل كرسی های آزاد اندیشی
سیاست گذاری، راهبرد و حمایت در بحث كرسی های آزاد بر عهده استادان است و آنها هستند كه باید این فضا را در جهت رو به جلو تقویت كنند. از نظر فكری، عملی و سیاست گذاری، نقش اساتید به عنوان پایه های اصلی این كرسی‌ها بسیار مهم است.

**بازبینی سیاست های كرسی های آزاد اندیشی
سیاست های كرسی های آزاد اندیشی باید در وزارت علوم و به كمك نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها مورد بازبینی قرار گیرد. همچنین بسیج استادان به عنوان ضلع سوم این مثلث، می تواند در تعاملی موثر، نقش مهمی در برگزاری منظم كرسی های آزاد اندیشی ایفا كند.